Τα πρόσωπα του πένθους: Είδη, μηχανισμοί και στρατηγικές αντιμετώπισης

Το πένθος είναι η φυσική, ψυχολογική και συχνά σωματική αντίδραση στην απώλεια κάποιου προσώπου ή πράγματος που έχει μεγάλη σημασία για εμάς. Αν και το συνδέουμε κυρίως με τον θάνατο, μπορεί να προκύψει και από άλλες σημαντικές αλλαγές στη ζωή μας, όπως το τέλος μιας σχέσης, η απώλεια εργασίας, ένα αναπάντεχο γεγονός, η μετανάστευση ή η επιδείνωση της υγείας μας.

Η κατανόηση των διαφορετικών μορφών πένθους μάς βοηθά να αναγνωρίσουμε τι μας συμβαίνει, να αποδεχτούμε τα συναισθήματά μας και να βρούμε υγιείς τρόπους διαχείρισης.

Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, η ένταση και η διάρκεια του πένθους επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες, όπως η αιφνίδια ή αναμενόμενη φύση της απώλειας, η ηλικία και η κατάσταση του ατόμου που χάθηκε, καθώς και ο βαθμός συναισθηματικής εγγύτητας που υπήρχε (Lancet Public Health, 2024; O’Connor, Burke & Shevlin, 2024).

Η αναγνώριση αυτών των παραγόντων και η κατανόηση ότι κάθε άνθρωπος πενθεί με τον δικό του ρυθμό, αποτελούν σημαντικά βήματα για την αποκατάσταση της ψυχικής ισορροπίας και τη συνέχιση της ζωής μετά την απώλεια.

Πώς αντιδρούμε στο πένθος

Οι αντιδράσεις στο πένθος μπορεί να είναι:

Συναισθηματικές (λύπη, θυμός, ενοχή, μοναξιά).
Σωματικές (κούραση, αϋπνία, αλλαγές στην όρεξη).
Γνωσιακές (δυσκολία συγκέντρωσης, σκέψεις γύρω από την απώλεια).
Κοινωνικές (απομόνωση ή ανάγκη για περισσότερη παρέα).

Σύμφωνα με το Μοντέλο Διπλής Διαδικασίας (Stroebe & Schut, 2010), οι άνθρωποι κινούνται μεταξύ «αντιμετώπισης της απώλειας» (θρήνος, αναμνήσεις) και «αντιμετώπισης της αποκατάστασης» (νέες δραστηριότητες, προσαρμογή). Πρόσφατα, η έρευνα δείχνει ότι η ένταση της απώλειας και η σημασία που της αποδίδουμε (event centrality) είναι ισχυροί προγνωστικοί δείκτες για παρατεταμένο πένθος (Chen et al., 2025).

Τα πέντε στάδια του πένθους

Άρνηση (Denial): Το άτομο αρνείται την πραγματικότητα της απώλειας, ως άμυνα απέναντι στο ψυχικό τραύμα. Είναι μια προσωρινή κατάσταση που μειώνει το σοκ (Kübler-Ross, 1969).
Θυμός (Anger): Εμφανίζεται έντονος θυμός και αίσθημα αδικίας, που μπορεί να κατευθύνεται προς τον εαυτό, άλλους ή ακόμη και τον αποθανόντα (Kübler-Ross, 1969).
Διαπραγμάτευση (Bargaining): Το άτομο προσπαθεί να βρει τρόπο να επηρεάσει το αποτέλεσμα, συχνά με σκέψεις τύπου «αν... τότε...» (Kübler-Ross, 1969).
Κατάθλιψη (Depression): Η θλίψη και η απώλεια εμφανίζονται πιο έντονα, με μείωση της ενεργητικότητας και απομόνωση (Worden, 2009).
Αποδοχή (Acceptance): Ο πενθών αρχίζει να αποδέχεται την απώλεια και να προσαρμόζεται στη νέα πραγματικότητα (Kübler-Ross, 1969).

Διάρκεια σταδίων πένθους

Η διάρκεια των σταδίων πένθους δεν είναι σταθερή και ποικίλλει ανάλογα με το άτομο, την προσωπικότητά του ατόμου, το είδος της απώλειας και το υποστηρικτικό περιβάλλον. Συχνά, τα αρχικά στάδια διαρκούν από μερικές εβδομάδες έως μήνες, ενώ η προσαρμογή στην αποδοχή μπορεί να πάρει πολύ περισσότερο χρόνο (Stroebe & Schut, 1999). Σε ορισμένες περιπτώσεις, η διεργασία του πένθους ενδέχεται να εξελιχθεί σε παρατεταμένη ή παθολογική μορφή, κατά την οποία τα έντονα συναισθήματα θλίψης και απώλειας επιμένουν για διάστημα άνω των 12 μηνών, επηρεάζοντας ουσιαστικά τη λειτουργικότητα και την προσαρμοστικότητα του ατόμου (Shear, 2015).

Είδη πένθους και πραγματικές εμπειρίες

Το πένθος έχει διάφορους τύπους, που συχνά αλληλεπικαλύπτονται και διαφέρουν ως προς την ένταση και τη διάρκεια. Η κατανόηση των ειδών πένθους βοηθά στο να αναγνωρίσουμε τις ανάγκες μας και να ζητήσουμε την κατάλληλη στήριξη.

Αναμενόμενο πένθος (Anticipatory grief): Εμφανίζεται όταν γνωρίζουμε εκ των προτέρων ότι πλησιάζει μια απώλεια, όπως σε περιπτώσεις σοβαρής ασθένειας.
Παράδειγμα: Μια οικογένεια σε χωριό που φροντίζει ηλικιωμένο μέλος με προχωρημένη άνοια και βιώνει θλίψη πριν ακόμα έρθει ο θάνατος
(Singer et al., 2020).
Ξαφνικό ή τραυματικό πένθος (Sudden or traumatic grief): Προκύπτει από απροσδόκητες απώλειες, όπως ατυχήματα, φυσικές καταστροφές ή αιφνίδιο θάνατο.
Παράδειγμα: Οικογένειες που έχασαν αγαπημένους σε πυρκαγιές ή σε τροχαία δυστυχήματα (Eisma et al., 2021).
Μη αναγνωρισμένο πένθος (Disenfranchised grief): Συμβαίνει όταν η κοινωνία δεν αναγνωρίζει την απώλεια ως «άξια» πένθους.

Παράδειγμα: Θλίψη για την απώλεια ενός κατοικίδιου ή για τη λήξη μιας μακροχρόνιας σχέσης, που συχνά αντιμετωπίζεται με φράσεις όπως «μην κάνεις έτσι, θα βρεις άλλο» (Doka, 2021).

Συλλογικό πένθος (Collective grief): Όταν μια κοινότητα ή ολόκληρη η χώρα θρηνεί για μια κοινή απώλεια.

Παράδειγμα: Το εθνικό πένθος μετά από ένα δυστύχημα (Chater, 2020).

Οικολογικό πένθος (Ecological grief): Η θλίψη για την απώλεια του φυσικού περιβάλλοντος.

Παράδειγμα: Η συναισθηματική οδύνη κατοίκων για τα καμένα δάση και χωριά (Crossley, 2020).

Πολύπλοκο ή σύνθετο πένθος (Complex grief): Πένθος που παραμένει έντονο και παρεμβαίνει στη λειτουργικότητα για πολλούς μήνες ή χρόνια.
Παράδειγμα: Γονείς που έχασαν παιδί και δυσκολεύονται να συνεχίσουν την καθημερινότητά τους, ακόμη και μετά από μακρό χρονικό διάστημα (O’Connor, Burke & Shevlin, 2024).

Η αναγνώριση αυτών των μορφών πένθους είναι απαραίτητη, καθώς κάθε μορφή απαιτεί διαφορετική προσέγγιση υποστήριξης. Η ψυχολογική παρέμβαση μπορεί να κυμαίνεται από ατομική ψυχοθεραπεία μέχρι ομαδική υποστήριξη και κοινοτικές δράσεις, ανάλογα με το πλαίσιο.

Στρατηγικές αντιμετώπισης

Η διαχείριση του πένθους είναι μια βαθιά προσωπική διαδικασία, που επηρεάζεται από την κουλτούρα, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και το κοινωνικό πλαίσιο.

Στην Ελλάδα, όπου η οικογένεια και οι παραδόσεις έχουν κεντρικό ρόλο, η διαδικασία του πένθους περιλαμβάνει συχνά τόσο ιδιωτικές όσο και συλλογικές εκφράσεις θλίψης.

Τελετουργίες και μνήμη

Οι παραδοσιακές τελετές (κηδεία, μνημόσυνα, τρισάγια) λειτουργούν ως πλαίσιο συλλογικής υποστήριξης και συναισθηματικής αποφόρτισης.

Παράδειγμα: Στα χωριά, η κοινότητα συχνά στηρίζει την οικογένεια του θανούντος με καθημερινές επισκέψεις και προσφορά φαγητού, δημιουργώντας ένα περιβάλλον αλληλεγγύης που μειώνει το αίσθημα μοναξιάς (Papadatou, 2021).

Κοινωνική σύνδεση

Η επαφή με συγγενείς και φίλους βοηθά στη μείωση της απομόνωσης. Στην ελληνική κουλτούρα, η κουβέντα στο καφενείο ή οι συναντήσεις στο σπίτι λειτουργούν ως «άτυπη θεραπεία» (Ishikawa, 2020).

Παράδειγμα: Ο κύριος Νίκος, 75 ετών, πηγαίνει καθημερινά στο καφενείο, όπου η κουβέντα με φίλους τον βοηθά να διατηρεί θετική διάθεση, να μοιράζεται ανησυχίες και να νιώθει μέλος της κοινότητας. Η κυρία Μαρία, 68 ετών, ζει μόνη αλλά μιλά καθημερινά με συγγενείς μέσω βιντεοκλήσης, διατηρώντας στενούς δεσμούς και καλή διάθεση.

Έκφραση συναισθημάτων

Η λεκτική και μη λεκτική έκφραση (δάκρυα, αφήγηση αναμνήσεων, μουσική μοιρολογιού) βοηθά στην επεξεργασία της απώλειας.

Παράδειγμα: Στην Ήπειρο, τα παραδοσιακά μοιρολόγια βοηθούν την κοινότητα να εκφράσει το πένθος και να βρει στήριξη μέσα από τη συλλογική συμμετοχή. (Konstantinou et al., 2022).

Επαναπροσδιορισμός της καθημερινότητας

Η σταδιακή επιστροφή σε δραστηριότητες (εργασία, χόμπι, κοινωνικές εκδηλώσεις) βοηθά να ανακτηθεί η αίσθηση σκοπού. Φροντίδα του εαυτού, καλή διατροφή, ξεκούραση και σωματική άσκηση. Μικρά βήματα προς την επαναφορά της ρουτίνας και την αναζήτηση νέου νοήματος.

Παράδειγμα: Η συμμετοχή σε εθελοντικές δράσεις, όπως η βοήθεια σε τοπικούς συλλόγους, συχνά προσφέρει αίσθημα νοήματος (O’Connor, Burke & Shevlin, 2024).

Επαγγελματική υποστήριξη

Η ψυχοθεραπεία, η συμβουλευτική ή οι ομάδες υποστήριξης μπορούν να προσφέρουν εργαλεία διαχείρισης δύσκολων συναισθημάτων, ειδικά σε περιπτώσεις σύνθετου πένθους (Eisma et al., 2021). Επιπλέον, οι διαδικτυακές παρεμβάσεις έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές στη μείωση των συμπτωμάτων (Yao et al., 2025).

Παράδειγμα: Μετά την απώλεια του συζύγου της, η κυρία Ελένη εντάχθηκε σε ομάδα υποστήριξης πένθους, όπου απέκτησε δεξιότητες ρύθμισης συναισθημάτων και στρατηγικές προσαρμογής.

Το πένθος δεν "τελειώνει" πλήρως, μαθαίνουμε να ζούμε με την απώλεια και να τη μετατρέπουμε σε πηγή δύναμης.

Συμπέρασμα

Το πένθος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας και η πορεία του διαφέρει από άτομο σε άτομο. Οι πιο πρόσφατες μελέτες επιβεβαιώνουν ότι η έγκαιρη αναγνώριση του τύπου πένθους και η εφαρμογή κατάλληλων στρατηγικών μπορούν να προλάβουν τη χρόνια ψυχολογική επιβάρυνση και να στηρίξουν την ψυχική ανθεκτικότητα.

Βιβλιογραφία

American Psychiatric Association. (2022). DSM-5-TR: Diagnostic and statistical manual of mental disorders. American Psychiatric Association. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425787
Brookman, R., Harris, C. B., & O’Connor, M. (2024). A role for event centrality in prolonged grief disorder. Scientific Reports, 14(1), 22093–22099. https://doi.org/10.1038/s41598-024-72754-9
Bryant, R. A., Azevedo, S., Yadav, S., et al. (2024). Cognitive behavior therapy vs mindfulness in treatment of prolonged grief disorder: A randomized clinical trial. JAMA Psychiatry, 81(7), 646–654. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2024.0432
Bryant, R. A., et al. (2025). Prolonged grief therapy: Clinical protocols and recent outcomes. Cognitive and Behavioral Practice. [In press]
Chater, A. (2020). Collective grief: The psychology of mourning together. British Journal of Health Psychology, 25(3), 435–438. https://doi.org/10.1111/bjhp.12409
Chen, X., et al. (2025). Event centrality and prolonged grief disorder: Predictive social and emotional factors. Current Psychology. [Forthcoming / early access] https://link.springer.com/article/10.1007/s12144-025-07794-z
Crossley, M. (2020). Ecological grief, climate change and the challenge to mental health. British Journal of Guidance & Counselling, 48(3), 358–374. https://doi.org/10.1080/03069885.2020.1753895
Doka, K. J. (2021). Disenfranchised grief: Recognizing hidden sorrow (2nd ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003160758
Eisma, M. C., Boelen, P. A., & Lenferink, L. I. M. (2021). Prolonged grief disorder in DSM-5-TR and ICD-11: Clinical foundations and conceptual considerations. Current Opinion in Psychiatry, 34(1), 48–54. https://doi.org/10.1097/YCO.0000000000000661
Ishikawa, R. (2020). Social connectedness and mental health: Insights from community practices. Community Mental Health Journal, 56(7), 1201–1208. https://doi.org/10.1007/s10597-020-00623-4
Konstantinou, M., Voultsos, P., & Tsermentseli, S. (2022). Rituals of mourning in Epirus: The role of laments in collective grief. OMEGA – Journal of Death and Dying, 85(1), 123–139. https://doi.org/10.1177/0030222820947182
Kübler-Ross, E. (1969). On death and dying. Macmillan.
Lichtenthal, W. G., Roberts, K. E., Donovan, L. A., Breen, L. J., Aoun, S. M., Connor, S. R., & Rosa, W. E. (2024). Investing in bereavement care as a public health priority. The Lancet Public Health, 9(4), e270–e274. https://doi.org/10.1016/S2468-2667(24)00030-6
O’Connor, M., Burke, L. A., & Shevlin, M. (2024). The role of loss characteristics in grief outcomes. Death Studies, 48(6), 439–452. https://doi.org/10.1080/07481187.2022.2156156
Papadatou, D. (2021). The grieving community: Traditional mourning practices in Greece. Illness, Crisis & Loss, 29(2), 120–134. https://doi.org/10.1177/1054137320905386
Shear, M. K. (2015). Complicated grief. The New England Journal of Medicine, 372(2), 153–160. https://doi.org/10.1056/NEJMra1315612
Singer, S., Kusch, M., & Wegscheider, K. (2020). Anticipatory grief in family caregivers: A systematic review. Palliative & Supportive Care, 18(4), 415–423. https://doi.org/10.1017/S1478951519000905
Stroebe, M., & Schut, H. (2010). The dual process model of coping with bereavement: A decade on. OMEGA – Journal of Death and Dying, 61(4), 273–289. https://doi.org/10.2190/OM.61.4.b
Worden, J. W. (2009). Grief counseling and grief therapy: A handbook for the mental health practitioner (4th ed.). Springer Publishing Company.
Yao, D., Qian, F., Tung, T. H., et al. (2025). The effectiveness of web-based grief intervention for adults who lost a loved one: A systematic review and meta-analysis. BMC Palliative Care, 24, 61. https://doi.org/10.1186/s12904-025-01679-5