Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή σε παιδιά και εφήβους: Με ποιες μορφές εμφανίζεται

Εκτιμάται ότι πάνω από το 50% των ενηλίκων με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή-μια νευροψυχιατρική διαταραχή, η οποία πλήττει τόσο τους ενήλικες όσο και τα παιδιά και τους εφήβους- εμφανίζουν τη διαταραχή στη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, με μέσο όρο έναρξης τα 10 έτη.

Πρόκειται για μια ιδιαίτερα βασανιστική διαταραχή, η οποία περιλαμβάνει Ιδεοληψίες και Καταναγκασμούς και χαρακτηρίζεται από ένα έντονο και βασανιστικό αίσθημα αμφιβολίας και ενοχής.

Οι ιδεοληψίες είναι ακούσιες ανεπιθύμητες σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις, οι οποίες συμβαίνουν παρά τη θέληση του παιδιού και του προκαλούν έντονο αίσθημα δυσφορίας και φόβου και από τις οποίες δεν μπορεί να απεγκλωβισθεί.

Όσο μάλιστα περισσότερο προσπαθεί να απαλλαγεί από τις ιδεοληψίες, τόσο αυτές πολλαπλασιάζονται και επιμένουν βασανίζοντάς το. Ένα παιδί με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή προκειμένου να απαλλαγεί από το δυσάρεστο αίσθημα αμφιβολίας και επικείμενης απειλής που οι ιδεοληψίες του προκαλούν, προβαίνει σε μια σειρά εκούσιων καταναγκαστικών πράξεων που στόχο έχουν να προλάβουν ή να διώξουν το αίσθημα της απειλής και να μειώσουν τη δυσφορία.

Ο έλεγχος της ίδιας πράξης ξανά και ξανά ή οι επαναλήψεις της ίδιας πράξης είναι καταναγκασμοί. Το παιδί ή ο έφηβος μπορεί να γνωρίζει ότι οι φόβοι του είναι παράλογοι ή υπερβολικοί, αλλά ωστόσο να μην μπορεί να αντισταθεί στην εκτέλεση των καταναγκαστικών πράξεων.

Οι μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται η διαταραχή στα παιδιά και τους εφήβους δεν διαφέρει σημαντικά από αυτές των ενηλίκων. Όπως δηλαδή οι ενήλικες, έτσι και τα παιδιά και οι έφηβοι με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή είναι μια ετερογενής ομάδα ατόμων, τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το περιεχόμενο των ιδεοληψιών και των καταναγκασμών που μπορεί να εκδηλώσουν. Οι κλασικοί τύποι Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής που μπορεί ένα παιδί ή ένας έφηβος να εκδηλώσει είναι οι εξής:

• Ο τύπος των Ιδεοληψιών της Παθολογικής Αίσθησης Ευθύνης και των Καταναγκασμών Επανελέγχου όπου το παιδί ή ο έφηβος χαρακτηρίζεται από μια παθολογικά διογκωμένη αίσθηση ευθύνης και ανησυχία μήπως το ίδιο προκαλέσει βλάβη σε κάποιον ή ατύχημα, κατά λάθος ή από αμέλεια, ή ακόμη και ηθελημένα.

Οι ιδεοληψίες Παθολογικής Αίσθησης Ευθύνης συνήθως παίρνουν την μορφή βασανιστικής αμφιβολίας, από την οποία το παιδί ή ο έφηβος δεν μπορεί εύκολα να απαλλαγεί (‘Και αν δεν διάβασα σωστά την εκφώνηση της άσκησης και απάντησα λάθος;’ ή ‘Και αν δεν κλείδωσα την πόρτα καθώς έφευγα και μπει κάποιος διαρρήκτης στο σπίτι;’). Ως εκ τούτου, το παιδί ή ο έφηβος παίρνει υπερβολικά μέτρα ασφάλειας και καταφεύγει σε καταναγκασμούς επανελέγχου μιας κατάστασης (π.χ., διαβάζει την εκφώνηση της άσκησης ξανά και ξανά ή ελέγχει επανειλημμένα την πρίζα ή την πόρτα), ώστε να εξασφαλίσει ότι δεν θα προκληθεί βλάβη στο μέλλον ή δεν έχει ήδη προκληθεί βλάβη.

• Ο τύπος των Ιδεοληψιών Καθαριότητας ή Μόλυνσης και των Καταναγκασμών Καθαριότητας ή Απολύμανσης περιλαμβάνει υπερβολικούς φόβους που έχουν να κάνουν με την επαφή του παιδιού ή του εφήβου με σωματικά υγρά (ούρα, κόπρανα, σπέρμα), με βρωμιά, με τυχόν μικρόβια ή με τοξικές ή ραδιενεργές ουσίες. Όσα παιδιά εκδηλώνουν αυτόν τον τύπο ανησυχούν υπερβολικά ότι θα αρρωστήσουν σοβαρά αν έρθουν σε επαφή με ‘μολυσμένα’ αντικείμενα ή καταστάσεις και ότι μπορεί να μεταδώσουν τη μόλυνση και σε άλλους, συνήθως σε αγαπημένα τους πρόσωπα. Αποφεύγουν, επομένως, με κάθε τρόπο να έρχονται σε επαφή με καταστάσεις και αντικείμενα, τα οποία θεωρούν ότι είναι πηγές μόλυνσης (χερούλια πόρτας, τουαλέτες, νοσοκομεία ή συγκεκριμένα άτομα ή μέρη του σώματος). Όταν δεν μπορούν να αποφύγουν κάποια πηγή μόλυνσης, καταφεύγουν σε καταναγκασμούς υπερβολικής καθαριότητας και πλυσίματος και σε υπερβολική χρήση υγρών απολύμανσης. Πολλά παιδιά εκτελούν τους καταναγκασμούς αυτούς με στερεότυπο τρόπο.
• Οι Ιδεοληψίες Συμμετρίας (‘Ακριβώς έτσι’) και οι Καταναγκασμοί Συμμετρίας και Οργάνωσης είναι ο τρίτος κλασικός τύπος Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής. Στα παιδιά και τους εφήβους με αυτόν τον τύπο κυριαρχεί μια έντονη και ακαταμάχητη ανάγκη τα πράγματα να γίνονται με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο ή ‘ακριβώς έτσι’. Τα παιδιά αυτά χαρακτηρίζει μια υπερβολική ενασχόληση με την τάξη και την οργάνωση του χώρου τους, καθώς και με την ευθυγράμμιση των αντικειμένων τους συχνά με έναν συγκεκριμένο και πολλές φορές ιδιόμορφο τρόπο.
• Τέλος, ο τέταρτος κλασικός τύπος Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής, τον οποίο εκδηλώνουν περισσότερο οι έφηβοι και λιγότερο τα παιδιά, είναι ο τύπος των Βίαιων, Σεξουαλικών ή Θρησκευτικών Ιδεοληψιών και των Νοερών Καταναγκασμών και Καταναγκασμών Καθησυχασμού. Αυτός ο τύπος θεωρείται ίσως ο πλέον βασανιστικός αφού οι έφηβοι που βιώνουν ιδεοληψίες αυτού του περιεχομένου αισθάνονται έντονη δυσφορία και βαθύ αίσθημα ενοχής και ντροπής, καθώς αυτές έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το χαρακτήρα τους και τις πεποιθήσεις τους. Αυτός ίσως να είναι και ο κύριος λόγος που καθυστερούν να ζητήσουν βοήθεια από ειδικό, καθώς δυσκολεύονται να εκμυστηρευθούν σε κάποιον δικό τους αυτές τις μύχιες και ντροπιαστικές σκέψεις.

Κάνουν λοιπόν υπεράνθρωπες-συνήθως μοναχικές-προσπάθειες για να τις αποτρέψουν ή να τις ‘ακυρώσουν’ όταν αυτές εμφανίζονται. Για παράδειγμα, σκέφτονται μια ‘καλή’ σκέψη κάθε φορά που έχουν μια ‘κακή’ σκέψη ή επαναλαμβάνουν μια πράξη που έκαναν όταν ήρθε η ‘κακή’ σκέψη, αντικαθιστώντας την με μια ‘καλή’ σκέψη’. Η καταναγκαστική προσευχή χαρακτηρίζει επίσης αυτόν τον τύπο. Μπορεί τέλος να αναζητούν επίμονα από τους άλλους να τους καθησυχάσουν ότι δεν είναι επικίνδυνοι για τους άλλους.

Το περιεχόμενο των Ιδεοληψιών και των Καταναγκασμών αλλάζει με το χρόνο και η πλειοψηφία των παιδιών με τη διαταραχή έχουν περισσότερους από έναν τύπο. Μέχρι το τέλος της εφηβείας μάλιστα, τα περισσότερα παιδιά με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή έχουν συνήθως εκδηλώσει σχεδόν όλους τους κλασικούς τύπους της διαταραχής. Επιπλέον, ένα μεγάλο ποσοστό των παιδιών αυτών εκδηλώνει ταυτόχρονα και άλλες αναπτυξιακές ή ψυχολογικές διαταραχές περιπλέκοντας την κατάσταση περισσότερο.

Η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή είναι μια σταδιακά επιδεινούμενη και εν δυνάμει χρόνια διαταραχή, η οποία συνήθως προκαλεί μεγάλη ψυχολογική επιβάρυνση στο ίδιο το παιδί ή τον έφηβο-αλλά και στο άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον- επηρεάζοντας αισθητά τη λειτουργικότητά του σε όλους τους σημαντικούς τομείς (σχολείο, ελεύθερος χρόνος, συναναστροφές).

Τα παιδιά με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή ωφελούνται περισσότερο από ένα είδος ψυχολογικής θεραπείας που ονομάζεται Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεραπεία, η οποία τα διδάσκει νέους τρόπους να αντιμετωπίζουν τις ιδεοληψίες και τους καταναγκασμούς που χαρακτηρίζουν τη διαταραχή. Πρόκειται για μια εξειδικευμένη μέθοδο ψυχοθεραπείας και ως εκ τούτου ο ψυχοθεραπευτής είναι απαραίτητο να έχει ειδική εκπαίδευση και κλινική εμπειρία, ώστε να μπορεί να την εφαρμόζει επιτυχώς σε παιδιά και εφήβους με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή. Στη Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεραπεία τα παιδιά μαθαίνουν να έρχονται αντιμέτωπα με την Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή μέσω μιας ψυχολογικής μεθόδου, η οποία ονομάζεται Έκθεση με Παρεμπόδιση της Αντίδρασης (ή Ε.μΠ.Α για συντομία). Η Ε.μΠ.Α περιλαμβάνει δύο εξίσου σημαντικά μέρη: (α) την σταδιακή Έκθεση του παιδιού στις καταστάσεις που του προκαλούν το αίσθημα της αμφιβολίας και της απειλής, και (β) την Παρεμπόδιση της Αντίδρασης, δηλαδή την παρεμπόδιση της εκτέλεσης των καταναγκαστικών πράξεων από το παιδί. Η μέθοδος αυτή ωφελεί ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό παιδιών με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή, αν και αρκετά παιδιά και έφηβοι χρειάζεται να λάβουν συνδυαστικά φαρμακευτική αγωγή.