Η Εικονική Πραγματικότητα (VR) ως νέα προσέγγιση για τη διαχείριση του πόνου

Ο χρόνιος πόνος αποτελεί ένα από τα πλέον διαδεδομένα και πολύπλοκα προβλήματα δημόσιας υγείας, επηρεάζοντας εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Πρόκειται για ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που συνδέεται όχι μόνο με σωματικές αλλά και με ψυχολογικές και κοινωνικές διαστάσεις. Η φαρμακευτική αντιμετώπιση παραμένει η πιο συχνή προσέγγιση, ωστόσο η μακροχρόνια χρήση αναλγητικών, ιδιαίτερα οπιοειδών, συνοδεύεται από αυξημένο κίνδυνο εξάρτησης, αντοχής και σοβαρών ανεπιθύμητων ενεργειών. Στο πλαίσιο αυτό, η ερευνητική κοινότητα στρέφεται ολοένα και περισσότερο προς μη φαρμακολογικές παρεμβάσεις, που επιδιώκουν την ανακούφιση του πόνου μέσω νευροψυχολογικών και συμπεριφορικών μηχανισμών, με στόχο μια πιο ολοκληρωμένη και ασφαλή διαχείριση της εμπειρίας του πόνου.

Μία από τις πιο καινοτόμες λύσεις είναι η θεραπεία με εικονική πραγματικότητα (Virtual Reality – VR), μια τεχνολογία που χρησιμοποιεί υπολογιστικά δημιουργημένα περιβάλλοντα για να βοηθήσει τους ανθρώπους να διαχειριστούν καλύτερα τον πόνο τους (Eijlers et al., 2022).

Πώς λειτουργεί η εικονική πραγματικότητα στη διαχείριση του πόνου

Η εικονική πραγματικότητα βυθίζει τον χρήστη σε έναν τρισδιάστατο, ψηφιακό κόσμο μέσω ειδικών ακουστικών ή γυαλιών. Ο εγκέφαλος επικεντρώνεται τόσο πολύ στα ερεθίσματα του εικονικού περιβάλλοντος, που η προσοχή του αποσπάται από τα σήματα πόνου. Με αυτόν τον τρόπο, η VR "ξεγελά" τον εγκέφαλο, μειώνοντας την ένταση του πόνου (Walton & Simpson, 2024).

Η δράση της VR βασίζεται σε τρεις κύριους μηχανισμούς:

Απόσπαση της προσοχής: Ο εγκέφαλος επικεντρώνεται στις εικόνες και στους ήχους του εικονικού κόσμου, μειώνοντας τη σημασία των σημάτων πόνου (Viderman et al., 2023).
Νευροπλαστικότητα: Η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε περιβάλλοντα VR μπορεί να “εκπαιδεύσει” ξανά τον εγκέφαλο, ώστε να αντιλαμβάνεται διαφορετικά τον πόνο (Eijlers et al., 2022).
Απελευθέρωση ενδορφινών: Οι θετικές και ευχάριστες εμπειρίες ενεργοποιούν τα κέντρα ανταμοιβής του εγκεφάλου, μειώνοντας φυσικά την αίσθηση του πόνου (Mallari et al., 2019).

Εφαρμογές της VR στην αντιμετώπιση του πόνου

Η θεραπεία VR χρησιμοποιείται ήδη σε διάφορα ιατρικά περιβάλλοντα — από νοσοκομεία έως προγράμματα αποκατάστασης και κατ’ οίκον εφαρμογές.

Χρόνιος πόνος:

Ασθενείς με παθήσεις όπως ινομυαλγία, αρθρίτιδα ή νευροπαθητικός πόνος έχουν παρουσιάσει μείωση της έντασης του πόνου και βελτίωση της διάθεσης μετά από συνεδρίες VR (Eijlers et al., 2022).

Οξύς πόνος:

Η VR χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις όπως εγκαύματα, μετεγχειρητικός πόνος ή επώδυνες ιατρικές διαδικασίες. Σε μια γνωστή μελέτη στο πρόγραμμα Snow World, τα άτομα που υποβλήθηκαν σε φροντίδα εγκαυμάτων ανέφεραν έως και 50% μείωση της αντίληψης του πόνου (Mallari et al., 2019).

Πόνος τοκετού:

Σε ορισμένα νοσοκομεία, οι γυναίκες χρησιμοποιούν εφαρμογές VR κατά τη διάρκεια του τοκετού για να μειώσουν τον πόνο και το άγχος, περιορίζοντας την ανάγκη για επισκληρίδιο αναισθησία (Viderman et al., 2023).

Φυσικοθεραπεία και αποκατάσταση:

Η VR ενισχύει την κινητοποίηση και τη συμμόρφωση των ασθενών. Καθιστά τις ασκήσεις πιο διαδραστικές και μειώνει το αίσθημα δυσφορίας, διευκολύνοντας την αποκατάσταση (Ahern et al., 2023).

Επιστημονικά δεδομένα

Η αποτελεσματικότητα της VR στη διαχείριση του πόνου έχει επιβεβαιωθεί από πολυάριθμες μελέτες. Μια συστηματική ανασκόπηση στο BMC Medicine (Walton & Simpson, 2024) έδειξε ότι οι ασθενείς που χρησιμοποίησαν VR κατά τη διάρκεια ιατρικών διαδικασιών εμφάνισαν σημαντική μείωση της έντασης του πόνου σε σύγκριση με τις ομάδες ελέγχου. Παρόμοια, μια μετα-ανάλυση του Journal of Medical Internet Research (Eijlers et al., 2022) κατέγραψε βελτίωση στη λειτουργικότητα και μείωση του χρόνιου πόνου σε ενήλικες και εφήβους. Επιπλέον, ανασκόπηση στο Frontiers in Medicine (Viderman et al., 2023), που συγκέντρωσε 21 μετα-αναλύσεις και πάνω από 17.000 ασθενείς, κατέληξε ότι η VR είναι αποτελεσματική για τη διαχείριση τόσο του οξέος όσο και του χρόνιου πόνου. Τέλος, μελέτη στο περιοδικό PAIN (Ahern et al., 2023) διαπίστωσε ότι η αποτελεσματικότητα της VR ήταν μεγαλύτερη σε ασθενείς με μέτριο έως σοβαρό πόνο και ότι η ηλικία και η ψυχολογική κατάσταση παίζουν ρόλο στην ανταπόκριση στη θεραπεία.

Πλεονεκτήματα της VR έναντι της φαρμακευτικής αγωγής

Η θεραπεία με εικονική πραγματικότητα παρουσιάζει πολλά πλεονεκτήματα:

Μη εθιστική λύση: Δεν χρησιμοποιούνται φάρμακα και επομένως δεν υπάρχει κίνδυνος εξάρτησης (Eijlers et al., 2022).
Μείωση άγχους: Οι εμπειρίες VR μειώνουν το στρες και βοηθούν στη χαλάρωση (Mallari et al., 2019).
Ενεργός συμμετοχή ασθενών: Οι ασθενείς συμμετέχουν ενεργά στην εμπειρία, γεγονός που ενισχύει τη θετική ψυχολογία και τη συνεργασία στη θεραπεία (Viderman et al., 2023).
Προσαρμογή στις ανάγκες: Η θεραπεία μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα με την ηλικία, την πάθηση και το επίπεδο κινητικότητας του ασθενούς (Ahern et al., 2023).
Οικονομική αποδοτικότητα: Αν και ο εξοπλισμός VR έχει αρχικό κόστος, η μείωση της χρήσης φαρμάκων και των επισκέψεων σε γιατρούς μπορεί να οδηγήσει σε εξοικονόμηση μακροπρόθεσμα (Walton & Simpson, 2024).

Εφαρμογές στην Ελλάδα

Στη χώρα μας, η χρήση της εικονικής πραγματικότητας (VR) στη διαχείριση του πόνου κάνει τα πρώτα της βήματα, ωστόσο τα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά. Ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας διαπίστωσε ότι η θεραπεία άσκησης μέσω VR μπορεί να βοηθήσει ασθενείς με χρόνιο μυοσκελετικό πόνο, μειώνοντας την ενόχληση και βελτιώνοντας την κινητικότητα (Bilika et al., 2023). Παράλληλα, η Ελληνική Εταιρεία Αλγολογίας έχει αναγνωρίσει τη VR ως μια καινοτόμο και υποσχόμενη μέθοδο ανακούφισης του οξέος και χρόνιου πόνου, τονίζοντας όμως την ανάγκη για περισσότερες κλινικές μελέτες και ευρύτερη εφαρμογή στην ελληνική ιατρική πράξη (Hellenic Society of Algology, 2018).

Περιορισμοί και προκλήσεις

Παρά τα σημαντικά οφέλη της εικονικής πραγματικότητας στη διαχείριση του πόνου, υπάρχουν ακόμη ορισμένοι περιορισμοί και ζητήματα που απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση και αντιμετώπιση:

Κόστος και πρόσβαση: Ο εξοπλισμός VR, ιδίως οι συσκευές υψηλής ποιότητας, παραμένει σχετικά ακριβός, γεγονός που περιορίζει τη διαθεσιμότητά του σε ευρύτερους πληθυσμούς ασθενών. Επιπλέον, η ασφαλιστική κάλυψη για τέτοιου είδους παρεμβάσεις είναι ακόμη περιορισμένη (Viderman et al., 2023).
Παρενέργειες και ανεκτικότητα: Παρόλο που η θεραπεία VR θεωρείται ασφαλής, ορισμένοι χρήστες ενδέχεται να παρουσιάσουν παροδικά συμπτώματα όπως ναυτία κίνησης, ζάλη ή οπτική κόπωση, ιδίως μετά από παρατεταμένη ή μη σωστά ρυθμισμένη χρήση (Eijlers et al., 2022).
Έλλειψη εκπαίδευσης και ενημέρωσης: Πολλοί επαγγελματίες υγείας και ασθενείς δεν είναι ακόμη πλήρως ενημερωμένοι για τις δυνατότητες και τις ενδείξεις της εικονικής πραγματικότητας στη θεραπεία του πόνου, γεγονός που περιορίζει την ευρύτερη υιοθέτησή της στην κλινική πράξη (Mallari et al., 2019).
Ανάγκη για περαιτέρω έρευνα: Αν και τα μέχρι σήμερα ευρήματα είναι ενθαρρυντικά, απαιτούνται μεγαλύτερες και μακροχρόνιες κλινικές μελέτες για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας, της διάρκειας των αποτελεσμάτων και της βέλτιστης δοσολογίας/συχνότητας των συνεδριών VR, ιδίως σε χρόνιες παθήσεις (Ahern et al., 2023).

Το μέλλον της εικονικής πραγματικότητας στη θεραπεία του πόνου

Το μέλλον της VR στη διαχείριση του πόνου είναι ιδιαίτερα ελπιδοφόρο. Καθώς η τεχνολογία γίνεται πιο προσιτή, περισσότεροι ασθενείς θα μπορούν να τη χρησιμοποιούν στο πλαίσιο της καθημερινής τους θεραπείας.

Οι εξελίξεις περιλαμβάνουν:

Εξατομικευμένες συνεδρίες με τεχνητή νοημοσύνη (AI): Η VR θα μπορεί να προσαρμόζεται σε πραγματικό χρόνο ανάλογα με τα συμπτώματα κάθε ασθενούς.
Συνδυασμός με φορητές συσκευές: Η σύνδεση με έξυπνα ρολόγια και αισθητήρες θα επιτρέπει την παρακολούθηση βιολογικών δεικτών και την προσαρμογή της θεραπείας (Viderman et al., 2023).
Θεραπεία από το σπίτι: Η VR μπορεί να χρησιμοποιείται εξ αποστάσεως, υπό την καθοδήγηση γιατρών ή φυσικοθεραπευτών, διευκολύνοντας την πρόσβαση και την αυτοδιαχείριση (Ahern et al., 2023).

Συμπεράσματα

Η εικονική πραγματικότητα αποτελεί μια καινοτόμο και αποτελεσματική εναλλακτική μέθοδο για τη διαχείριση του πόνου. Προσφέρει ασφαλή και μη εθιστική ανακούφιση, ενισχύει την ψυχική ευεξία και βοηθά τους ασθενείς να συμμετέχουν ενεργά στη θεραπεία τους. Παρότι η VR δεν αντικαθιστά πλήρως τις παραδοσιακές θεραπείες, μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο συμπλήρωμα, μειώνοντας την ανάγκη για φάρμακα και βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής. Με τη συνεχή εξέλιξη της τεχνολογίας και την αύξηση της πρόσβασης, η VR έχει τη δυνατότητα να αλλάξει ριζικά τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τον πόνο στο μέλλον.

Βιβλιογραφία

Ahern, M.M., Dean, L.V., Stoddard, C.C., Agrawal, A., Kim, K., Cook, C.E. et al. (2023) ‘Effect modifiers of virtual reality in pain management’, PAIN, 164(8), pp. 2515–2528. https://doi.org/10.1097/j.pain.0000000000002883
Bilika, E. et al. (2023) Virtual Reality-Based Exercise Therapy for Patients with Chronic Musculoskeletal Pain: A Scoping Review. Healthcare, 11(17), 2412. https://doi.org/10.3390/healthcare11172412
Hellenic Society of Algology (2018) The State of Science in the Use of Virtual Reality in the Treatment of Acute and Chronic Pain. Available at: https://algologia.gr/pdf/PEkdhlwseis/2018-11-10_programma.pdf
Eijlers, R., Utens, E.M.W.J., Staals, L.M., de Nijs, P.F.A., Berghmans, J.M., Wijnen, R.M.H. et al. (2022) ‘Virtual reality applications in chronic pain management: systematic review and meta-analysis’, JMIR Serious Games, 10(2), e34402. https://doi.org/10.2196/34402
Viderman, D., Tapinova, Y., Dossov, I., Seitenov, T. and Abdildin, R. (2023) ‘Virtual reality for pain management: an umbrella review’, Frontiers in Medicine, 10, 1203670. https://doi.org/10.3389/fmed.2023.1203670
Walton, M. and Simpson, G. (2024) ‘Efficacy of immersive virtual reality for pain relief in medical procedures: systematic review and meta-analysis’, BMC Medicine, 22, 32.https://bmcmedicine.biomedcentral.com/articles
Mallari, B., Spaeth, E., Goh, H. and Boyd, M.S. (2019) ‘Virtual reality as a non-pharmacologic analgesic for acute pain: systematic review’, Journal of Pain Research, 12, pp. 2053–2085. https://doi.org/10.2147/JPR.S200498