Η υπερθερμία ως συμπληρωματική μέθοδος για τη θεραπεία του καρκίνου

Γράφει ο Κουλούλιας Βασίλειος, Επίκουρος Καθηγητής Ακτινοθεραπευτικής Ογκολογίας, Β Εργαστήριο Ακτινολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΑΤΤΙΚΟ Νοσοκομείο.

Η θεραπεία του καρκίνου αποτελεί για αιώνες μια από τις σημαντικότερες επιδιώξεις στην ιατρική επιστήμη. Η Υπερθερμία αποτελεί μια μέθοδο για τη θεραπεία του καρκίνου η χρήση της οποίας έχει αναφερθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια.

Κλινικά η υπερθερμία ορίζεται ως η ανύψωση της θερμοκρασίας τοπικά – περιοχικά πέρα από το φυσιολογικό σε εύρος 42ºC ως 45ºC, ή συστηματικά σε όλο το σώμα σε εύρος 41.5ºC – 41.8ºC χωρίς να προκαλεί σοβαρά τοξικά φαινόμενα.

Σαν μέθοδος διαφέρει από το θερμοκαυτηριασμό και τη χειρουργική διαθερμία όσον αφορά τον τρόπο δράσης: οι δύο αυτές μέθοδοι χρησιμοποιούν θερμοκρασίες άνω των 45ºC και βασίζονται στην άμεση καταστροφή των κυττάρων, ενώ η υπερθερμία έχει βιολογικό τρόπο δράσης που βασίζεται στην αυτόλυση των κυττάρων και στην αδυναμία πολλαπλασιασμού τους.

Υπάρχουν αρκετές διαφορετικές κλινικές μέθοδοι εφαρμογής της Υπερθερμίας, οι οποίες είναι οι εξής:

Επιφανειακή: Τοπική υπερθερμία όπου επιτυγχάνεται εξωτερική θέρμανση όγκων σε βάθος ως και 4 cm από την επιφάνεια του δέρματος.

Ενδοκοιλοτική: εκμετάλλευση των φυσιολογικών κοιλοτήτων του ανθρώπινου σώματος (ορθό, οισοφάγος, κόλπος/τράχηλος μήτρας) για θέρμανση παρακείμενων όγκων.

Εν τω βάθει: Εξωτερική θέρμανση όγκων σε βάθος άνω των 4 cm από την επιφάνεια του δέρματος.

Ενδοϊστική: Μέθοδος για θέρμανση όγκων με τη χρήση ειδικών κεραιών-εφαρμογών που εισέρχονται μέσω καθετήρων στον υπό θέρμανση όγκο.

Διεγχειρητική: Κατά τη διάρκεια του χειρουργείου τοποθετείται ο ειδικός ακτινοβολητής στο χειρουργικό πεδίο.

Περιοχική υπερθερμική χημειοθεραπεία: Δίδεται η χημειοθεραπεία διαμέσου αγγειακής ή περινοϊκής προσπέλασης με ταυτόχρονη αύξηση θερμοκρασίας.

Ολόσωμη : Το κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι προσφέρεται ενέργεια στο σώμα ενώ ταυτόχρονα ελαχιστοποιούνται οι απώλειες ενέργειας. Η αύξηση της θερμοκρασίας συνήθως περιορίζεται στους 41.8ºC - 42ºC.

Είναι αναγνωρισμένο ότι η υπερθερμία έχει μεγαλύτερο όφελος όταν συνδυάζεται με κάποια άλλη θεραπευτική μέθοδο όπως η χημειοθεραπεία ή η ακτινοθεραπεία. Έχει αποδειχτεί τόσο σε μελέτες in vitro αλλά και in vivo ότι η θερμότητα ευνοεί τα αποτελέσματα της ακτινοθεραπείας σε όλους τους κυτταρικούς τύπους και ιστούς.

Αυτή η αλληλεπίδραση της ακτινοβολίας με τη θερμότητα στηρίζεται σε μεγάλο αριθμό παραγόντων και συμπληρωματικών μηχανισμών δράσης όπως επιδιόρθωση των βλαβών του DNA, ευαισθησία ανάλογα με τη φάση του κυτταρικού κύκλου και υποξία.

Επιπρόσθετα, η υπερθερμία επηρεάζει την αιματική ροή του όγκου με αποτέλεσμα την οξυγόνωσή του ευνοώντας με αυτό τον τρόπο την ανταπόκρισή του στην ακτινοθεραπεία. Η συμπληρωματικότατα αφορά τα εξής:

• Τα καρκινικά υποξικά και ατελώς διατρεφόμενα ακτινοάντοχα κύτταρα είναι πιο θερμοευαίσθητα.
• Το χαμηλό εξωκυττάριο pH στο μικροπεριβάλλον του όγκου μέσω των ελευθέρων ριζών δεν ευνοεί την τοξικότητα της ακτινοθεραπείας ενώ ευνοεί την τοξικότητα της υπερθερμίας.
• Η ακτινοθεραπεία δρα στις φάσεις G/M που είναι οι πιο θερμοάντοχες ενώ η υπερθερμία δρα στη φάση S που είναι η πιο ακτινοάντοχη.
• Το υποξικό κέντρο του όγκου, που είναι η πιο ακτινοάντοχος περιοχή, αποτελεί λόγω της χαμηλής αιμάτωσης άριστο στόχο της υπερθερμίας με την αύξηση της θερμοκρασίας σε τοξικά επίπεδα.
• Με την ιονίζουσα ακτινοβολία δεν παρατηρείται καμία μεταβολή αιματικής ροής στους ιστούς. Με την υπερθερμία η αιματική ροή στα αγγεία του όγκου δεν αυξάνεται όταν αυτός θερμαίνεται σε αντίθεση με τους γύρω φυσιολογικούς ιστούς. Έτσι θερμαίνεται εκλεκτικά ο καρκινικός ιστός, ενώ η αύξηση της ροής αίματος στους φυσιολογικούς ιστούς απάγει τη θερμότητα.

Η κλινική εφαρμογή της υπερθερμίας στην Ελλάδα ξεκίνησε από το 1987 με τη συνεργασία του Α Εργαστηρίου Ακτινολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Αρεταίειο Νοσοκομείο, καθώς και του τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του ΕΜΠ, με τους καθηγητές Κ.

Παπαβασιλείου και Ν. Ουζούνογλου, αντίστοιχα.

Επί σειρά ετών στο Αρεταίειο Νοσοκομείο μέχρι και το 2000, υποβλήθηκαν σε υπερθερμία περισσότεροι από 400 καρκινοπαθείς με εντόπιση νόσου κατά σειρά συχνότητας: υποτροπές θωρακικού τοιχώματος, επιφανειακοί λεμφαδένες, μελανώματα, όγκοι κεφαλής τραχήλου, καρκίνος πρωκτού, κ.λ.π.

Συγκεκριμένα τα αποτελέσματα από τα περιστατικά του καρκίνου του πρωκτού δημοσιεύτηκαν σε διεθνούς φήμης Ιατρικό περιοδικό κάνοντας τη χώρα μας πρωτοπόρα στο συγκεκριμένο τομέα. Ο πρωτοποριακός συνδυασμός λιποσωμιακών χημειοθεραπευτικών φαρμάκων και υπερθερμίας επίσης έτυχε της εκτίμησης σε διεθνή περιοδικά.

Σύστημα διεγχειρητικής υπερθερμίας του Ε.Μ.Π. τοποθετήθηκε και λειτούργησε και στην Πανεπιστημιακή Χειρουργική Κλινική του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Αθηνών τη δεκαετία του 1990, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή κου. Β. Γολεμάτη.

Κατά την περίοδο αυτή αντιμετωπίστηκαν σε παγκόσμια πρωτοπορία περιστατικά με καρκίνο παγκρέατος που υποβλήθηκαν σε διεγχειρητική υπερθερμία με αρκετά καλά αποτελέσματα, αναφορικά με την επιβίωση και την ποιότητα ζωής των ασθενών.

Τα αποτελέσματα και εδώ δημοσιεύτηκαν σε διεθνούς φήμης περιοδικά.

Σήμερα η υπερθερμία έχει τοποθετηθεί στο Β Εργαστήριο Ακτινολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στο ΑΤΤΙΚΟ Νοσοκομείο και άρχισε να λειτουργεί προσφέροντας στον καρκινοπαθή τη συμπληρωματική αντικαρκινική θεραπεία που έλειπε από τις επιλογές για ογκολογική αντιμετώπιση των ασθενών.

Στο εξωτερικό εδώ και χρόνια σε πολλά κέντρα η μέθοδος χρησιμοποιείται σαν συμπληρωματική θεραπεία της ακτινοθεραπείας η/και της χημειοθεραπείας. Τα αποτελέσματα από όλες τις μελέτες συγκλίνουν σε μία σημαντική επαύξηση του θεραπευτικού κέρδους όταν η ακτινοθεραπεία ή η χημειοθεραπεία συνδυάζονται με την υπερθερμία.

Το σημαντικό είναι ότι δεν αναφέρεται πουθενά και δεν έχει παρατηρηθεί καμιά σημαντική επαύξηση της τοξικότητας των ήδη εφαρμοσμένων θεραπευτικών επιλογών της χημειοθεραπείας και της ακτινοθεραπείας. Δεν είναι τυχαίο που ήδη αναφέρεται σαν ο τέταρτος πυλώνας της αντικαρκινικής θεραπείας μαζί με τη χειρουργική, την ακτινοθεραπεία και τη χημειοθεραπεία.

Συγκεκριμένα στην Ολλανδία, μία χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που η υπερθερμία ανθεί, η Υπερθερμική Ογκολογία αποτελεί εξειδίκευση της Ακτινοθεραπευτικής Ογκολογίας, με ένα χρόνο επιπλέον εξάσκησης. Είναι σημαντικό να αναφερθούν τρεις από τις σημαντικότερες τυχαιοποιημένες μελέτες υπερθερμίας στον διεθνή χώρο που καθιέρωσαν τη μέθοδο: η μελέτη της Vernon και συν για τον καρκίνο του μαστού, η μελέτη του Overgaard και συν για το κακοήθες μελάνωμα και η μελέτη του Issles και συν για τα σαρκώματα μαλακών μορίων.

Σήμερα είμαστε στην ευχάριστη θέση να αναγγείλουμε την ίδρυση μίας νέας επιστημονικής εταιρίας με την επωνυμία ‘ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΥΠΕΡΘΕΡΜΙΚΗΣ ΟΓΚΟΛΟΓΙΑΣ’, στα πλαίσια της European Society of Hyperthermic Oncology (ESHO). Η εταιρία αυτή θα έχει κύριο σκοπό την ανάπτυξη και την καθιέρωση της υπερθερμικής ογκολογίας στην Ελλάδα καθώς και την εκπαίδευση και ερευνητική δραστηριότητα στο γνωστικό αυτό αντικείμενο.

Επίσης είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι από το περασμένο καλοκαίρι ευοδώθηκαν οι προσπάθειες της Ελληνικής Εταιρίας Ακτινοθεραπευτικής Ογκολογίας με την κοστολόγηση των ακτινοθεραπευτικών πράξεων από την ολομέλεια του ΚΕΣΥ, όπου και εντάχθηκε και η υπερθερμία σαν ογκολογική-ακτινοθεραπευτική πράξη.

Συμπερασματικά, η Υπερθερμία σε συνδυασμό με την Ακτινοθεραπεία ή / και τη Χημειοθεραπεία ενισχύει την πλήρη ανταπόκριση του όγκου στη θεραπεία καθώς και τον τοπικό έλεγχο της νόσου. Είναι μία μέθοδος χωρίς σοβαρές παρενέργειες.

Αυτή η αύξηση της αποτελεσματικότητας που επιφέρει η Υπερθερμία δίκαια την καθιστά ως τον τέταρτο πυλώνα στη θεραπεία εναντίον του καρκίνου.